Psychoterapia systemowa

Psychoterapia systemowa jest jedną z powszechnych form terapii, z jakimi może spotkać się osoba poszukująca pomocy. Publikując ten artykuł pragnę zarysować, czym tak naprawdę jest psychoterapia systemowa, wskazać jej genezę, a także przybliżyć podstawowe zasady jej działania. W artykule opisuję również elementy, które mają wpływ na skuteczny proces terapii - pracę, która jest związana z decyzją o podjęciu tego rodzaju pomocy, a także osobę terapeuty i jego rolę w procesie pomagania.

Psychoterapia systemowa i jej początki

Historia psychoterapii systemowej sięga lat pięćdziesiątych XX wieku. W tym czasie w Palo Alto (Kalifornia, USA) doszło do połączenia się ze sobą dwóch organizacji zrzeszających psychoterapeutów: Double Bind Communications Project oraz Menthal Research Institute. W rezultacie prac członkowie połączonych organizacji zwrócili uwagę na rolę rodziny w powstawaniu i utrzymywaniu się zaburzeń psychicznych oraz na wpływ komunikacji pomiędzy członkami rodziny mający odzwierciedlenie w przyszłym zachowaniu człowieka w społeczeństwie.

Psychoterapia systemowa jest specyficzną formą psychoterapii, w której w spotkaniach uczestniczy (oprócz psychoterapeuty) pewna liczba osób. Osoby te mogą stanowić parę, małżeństwo lub rodzinę, a ich celem jest najczęściej chęć poprawy funkcjonowania związku i komunikacji pomiędzy nimi. Odpowiadając na nasuwające się pytanie, warto w tym miejscu nadmienić, że możliwa jest również terapia tylko z jednym członkiem rodziny umotywowanym do pracy, jednakże w takim przypadku ma miejsce leczenie psychiki, i systemu rodzinnego w ramach innego rodzaju terapii: psychoterapii indywidualnej.

Mechanizmy psychoterapii systemowej.

Podstawowym pojęciem, z jakim spotykamy się w ramach terapii jest pojęcie systemu. Każda rodzina traktowana jest, jako system. Ten system składa się z podsystemów (małżeńskiego, rodzicielskiego, etc.) a sam jest również częścią składową większego systemu. W ramach każdego ze wskazanych systemów ustalane są granice oraz reguły funkcjonowania i komunikowania się, które są najczęściej kalką zasad i reguł obowiązujących w rodzinach pochodzenia.

Czasami pojawiają się trudności związane ze wspólnym wypracowaniem takich zasad i struktury rodzinnej, w której każdy będzie czuł się szczęśliwy, miał możliwości budowania swojej odrębnej tożsamości. Trudności tego typu mogą doprowadzić do sytuacji, w której zasada „daję i biorę” między członkami rodziny czy partnerami nie funkcjonuje. Pojawia się wówczas odczuwalny dyskomfort, konflikty, granice stają się sztywne, zaczynają być pomijane uczucia innych członków rodziny, czasami może pojawić się walka o władzę nad innymi.

W pewnym momencie takie silne „splątanie” prawdopodobnie spowoduje chęć podjęcia próby zmiany istniejącej sytuacji przez którąś z osób i podjęcie decyzji o terapii rodzinnej.
Możliwe jest również, że sytuacja taka doprowadzi do przelania się szali goryczy i w efekcie podjęcia dramatycznych kroków zmierzających do odcięcia się od rodziny pochodzenia lub włączeniu mechanizmu obronnego - zaprzeczaniu istniejącej sytuacji i poszukiwaniu ukojenia w inny sposób. Są to jednak rozwiązania pozorne, na dłuższą metę nieprzynoszące oczekiwanej ulgi. Odcięcie bowiem powoduje tęsknotę za bliskością emocjonalną, lecz równocześnie zwykle jest przyczyną pojawiających się, wręcz alergicznych, reakcji z powodu lęku o to, że sytuacja z przeszłości może się powtórzyć, tym razem w relacjach z innymi osobami.

Jak wygląda pomoc psychoterapeuty?

Rozpoczynając terapię rodzinną bardzo ważne jest, aby na kolejnych sesjach pojawiały się osoby w tym samym składzie. Wynika to z tego, że wzorce komunikowania się i reguły występujące w rodzinie najłatwiej dostrzec, obserwując, kto, z kim i w jaki sposób wchodzi w interakcje. Taki rodzaj spotkań daje możliwość terapeucie obserwacji oraz modyfikacji zachowań, komunikatów (werbalnych i niewerbalnych) poszczególnych członków rodziny.

Schemat genogramu

Na sesjach klienci zapoznają się z historią rodzinną partnera, małżonka. Zyskują wzajemnie lepszą świadomość rodzinnej historii oraz ról, jaką każde z nich odgrywało w rodzinie pochodzenia. Często służy do tego genogram, który jest podobny do drzewa genealogicznego. Genogram pokazuje jak w przestrzeni kilku pokoleń wyglądały relacje między członkami rodziny, kto z kim był w bliskich relacjach, kto został „odcięty”.

Na spotkaniach terapeuta stwarza klimat funkcjonalnej komunikacji, w której każda osoba ma możliwość wypowiedzenia się na temat swoich uczuć i trudności; ośmiela do bardziej bezpośredniego wypowiadania się wszystkich zebranych; a na koniec każdego spotkania dzieli się z nimi swoją interpretacją tego, co zauważył, tego, co może być ważne i umożliwić zebranym - rodzinie, parze, małżeństwu - swobodny rozwój i poprawę stosowanych wzorców relacji.
Terapia systemowa jest terapią, która skupia uwagę na każdej osobie w kontekście rodzinnym, czyli w taki sposób, aby inni członkowie rodziny uświadomili sobie, że trudności, jakich doświadczają są nierozłącznym elementem funkcjonowania całej rodziny.

Psychoterapia systemowa w budowaniu autonomii jednostki.

Psychoterapia systemowa sprawdza się również w kontakcie indywidualnym wspierając między innymi osoby, którym trudno jest się wyodrębnić z rodziny, wyodrębnić własne „JA” („JA chcę”, „JA pragnę”, „JA myślę”) spośród zbyt silnego rodzinnego „MY” („MY chcemy”, „MY pragniemy”, „MY myślimy”). Jest to wbrew pozorom czasami niełatwe zadanie, w szczególności dla osób, w stosunku, do których rodzina ma zbyt duży wpływ na ich decyzyjność, życie, czasami na wybór partnera. Posiadanie rzeczywistego, autonomicznego „JA” przejawia się w umiejętności zachowania kontroli nad własnymi uczuciami, myślami, przy jednoczesnym poszanowaniu więzi emocjonalnych ze swoją rodziną.

Celem indywidualnych spotkań jest w tym przypadku dążenie do tego, by klienci zyskali świadomość swoich potrzeb, co w rezultacie umożliwi samodzielny sposób reagowania. Nauka samodzielnego sposobu reagowania polega w tym wypadku na zmobilizowaniu własnych, wcześniej niewykorzystywanych, zasobów, by móc zakomunikować „Oto, co myślę, w co wierzę, oto, co zrobię lub nie zrobię”. Nie ma natomiast nic wspólnego z działaniami polegającymi na obwinianiu rodziców, rodzeństwa lub innych członków rodziny winą za własne problemy.

Przedstawione powyżej informacje są jedynie ogólnym wprowadzeniem do tematu psychoterapii systemowej, i nie wyczerpują tematu. Ich celem jest wyłącznie przybliżenie zagadnienia osobom, które chcą się dowiedzieć, czym charakteryzuje się ta forma terapii.